Olej rzepakowy w profilaktyce chorób sercowo-naczyniowych.

Dr hab. n. farm. Hanna Mojska, prof. nadzw. IŻŻ

Wstęp

Aktualne zalecenia żywieniowe (1, 2) wskazują na potrzebę ograniczenia spożycia tłuszczu całkowitego do poziomu poniżej 30% energii z diety wśród osób dorosłych. Zalecane jest również ograniczenie spożywania kwasów tłuszczowych nasyconych (SFA), których źródłem są przede wszystkim tłuszcze zwierzęce i oleje tropikalne (kokosowy i palmowy). Kwasy tłuszczowe nasycone obecne w diecie podwyższają poziom cholesterolu całkowitego (TC) i LDL cholesterolu (LDL-C) tzw. „złego” cholesterolu w surowicy krwi. Wysoki poziom LDL cholesterolu uznawany jest za czynnik ryzyka powstawania i rozwoju chorób sercowo-naczyniowych, przede wszystkim niedokrwiennej choroby serca (NChS). Z opublikowanych w ostatnich latach badań wynika jednoznacznie, że zastąpienie w diecie kwasów tłuszczowych nasyconych kwasami nienasyconymi, przede wszystkim wielonienasyconymi kwasami tłuszczowymi (PUFA) i węglowodanami, pochodzącymi z produktów z pełnego ziarna i/lub białkiem roślinnym, obniża ryzyko powstawania i rozwoju chorób sercowo-naczyniowych (3, 4).

Kwasy tłuszczowe nienasycone

Kwasy tłuszczowe nienasycone dzielimy, w zależności od liczby wiązań podwójnych (nienasyconych), na jedno i wielonienasycone. Głównym przedstawicielem tych pierwszych jest kwas oleinowy (18:1 n-9/n-7), najbardziej powszechnie występujący w przyrodzie kwas tłuszczowy. Jest on charakterystycznym składnikiem oliwy z oliwek, w której stanowi nawet do 80% wszystkich kwasów tłuszczowych. W drugiej kolejności wysoką zawartością cechuje się olej rzepakowy (51 – 70%). Z kolei najczęściej występujące w przyrodzie wielonienasycone kwasy tłuszczowe mają od dwóch do sześciu wiązań podwójnych. Najważniejsze z punktu widzenia zdrowia człowieka kwasy tłuszczowe wielonienasycone należą do rodzin n-3 (omega-3) i n-6 (omega-6). Prekursorami tych rodzin są odpowiednio kwas α-linolenowy (18:3 n-3, ALA) i kwas linolowy (18:2 n-6, LA) określane, jako niezbędne nienasycone kwasy tłuszczowe (NNKT). Ze względu na brak w organizmie człowieka układów enzymatycznych zdolnych do wprowadzania wiązań podwójnych w pozycji n-3 i n-6 łańcucha węglowego, kwasy ALA i LA nie mogą być syntetyzowane de novo, a ich jedynym źródłem jest dieta. Obydwa kwasy ulegają metabolizmowi do niezwykle ważnych długołańcuchowych wielonienasyconych kwasów tłuszczowych tzw. LC-PUFA. Kwas linolowy do kwasu arachidonowego (ARA, 20:4 n-6) a α-linolenowy do kwasów eikozapentaenowego (EPA, 20:5 n-3) i dokozaheksaenowego (DHA, 22:6 n-3). Należy podkreślić, że w przemianach kwasów tłuszczowych z rodzin n-3 i n-6 przebiegających w organizmie człowieka uczestniczą te same enzymy. Oznacza to, że niewłaściwe zbilansowanie kwasów tłuszczowych z rodzin n-3 i n-6 w diecie może skutkować zaburzeniem równowagi fizjologicznej ustroju. Dla kwasów z ww. rodzin nie wyznaczono zalecanego dziennego spożycia, ale tzw. wartości wystarczającego spożycia (ang. adequate intake, AI). Wynoszą one dla kwasów linolowego i α-linolenowego odpowiednio: 4% oraz 0,5% energii z diety (1).

Najlepszym źródłem ALA i LA w diecie są oleje roślinne oraz zielone części roślin jadalnych, orzechy, rośliny strączkowe (5).

Wpływ oleju rzepakowego na profil lipidów w surowicy krwi

Powszechnie wiadomo, że wysokie spożycie nasyconych kwasów tłuszczowych powoduje wzrost poziomu cholesterolu całkowitego (TC) i jego frakcji LDL (LDL-C) w surowicy krwi, a wysoki poziom TC i LDL-C jest czynnikiem ryzyka rozwoju chorób sercowo-naczyniowych, w tym choroby niedokrwiennej serca. W licznych badaniach oceniano wpływ spożywania oleju rzepakowego na poziom lipidów w surowicy krwi. Porównując wpływ diety, w której głównym źródłem tłuszczu był olej rzepakowy do wpływu tzw. diety typu zachodniego (Western diet) stwierdzono, że spożywanie tej pierwszej skutkowało obniżeniem cholesterolu całkowitego o średnio 12,2% (zakres 6,7 – 20,1%) (6-10) a LDL-C średnio o 17% (zakres 11,1 – 25,2%) (25 – 28, 54). Z kolei zastąpienie diety o wysokiej zawartości kwasów tłuszczowych nasyconych, pochodzących głównie z masła, margaryn, majonezów i innych bogatych w SFA produktów (11 – 17), produktami wytwarzanymi z oleju rzepakowego skutkowało obniżeniem poziomu cholesterolu całkowitego w zakresie od 3,3% do 21,7%. W odniesieniu do LDL-C obniżenie to wynosiło średnio 16,2% (zakres 10 – 29,4%). Warto podkreślić, że podobne efekty obserwowano również w przypadku, kiedy w diecie olejem rzepakowym zastępowano olej palmowy, w którym zawartość SFA waha się w zakresie 40 – 50%. Stwierdzane w takich przypadkach obniżenie LDL-C wynosiło od 4,5% (18) do 14,2% (19). Należy jednak zaznaczyć, że nie we wszystkich badaniach wyniki były tak jednoznaczne. W sytuacji, gdy zastępowano izokalorycznie produkty tradycyjne takie, jak majonez czy margarynę olejem rzepakowym albo margarynami wytwarzanymi z oleju rzepakowego nie stwierdzano istotnej różnicy w poziomie LDL-C (20, 21). Jak się wydaje w sytuacji, gdy dieta w której podstawowym tłuszczem jest olej rzepakowy zastępuje „zwykłą” dietę (nie wysokotłuszczową), trudno jest uzyskać jednoznaczny efekt, ze względu na wpływ również innych czynników m.in. stylu życia czy różnych preferencji żywieniowych uczestników badań. Również ocena wpływu diety opartej na oleju rzepakowym na poziom triglicerydów (TAG) w surowicy krwi w porównaniu do diety bogatej w nasycone kwasy tłuszczowe/ diety typu zachodniego nie potwierdziła jednoznacznie korzystnego obniżenia TAG na skutek zmiany sposobu żywienia. Na 27 przeanalizowanych prac z tego zakresu, w 21 nie udało się wykazać statystycznie istotnej różnicy pomiędzy badanymi grupami osób spożywających w/w rodzaje diety. Warto zaznaczyć również, że nie obserwowano wpływu diety opartej na oleju rzepakowym na wzrost poziomu HDL cholesterolu („dobrego” cholesterolu) w porównaniu do diety bogatej w SFA/ diety typu zachodniego (22).

Podsumowując można stwierdzić, że olej rzepakowy wykazuje korzystny wpływ na profil lipidowy w surowicy krwi. Wyniki dotychczasowych badań pokazują, że w porównaniu do diety bogatej w SFA i diety typu zachodniego, spożywanie diety bogatej w olej rzepakowy skutkuje obniżeniem TC i LDL-C zarówno u zdrowych osób dorosłych, jak i u osób z hypercholesterolemią. Nie wpływa natomiast na poziom HDL-C a w stosunku do TAG wyniki nie są jednoznaczne. Warto podkreślić, że Amerykańska Agencja ds. Żywności i Leków (FDA) uwzględniając korzystne działanie oleju rzepakowego zaaprobowała już w 2006 r. stosowanie następującego oświadczenia zdrowotnego: „Niepełne i nierozstrzygające dowody naukowe sugerują, że spożywanie około 1 i 1/2 łyżki (19 gram) oleju rzepakowego dziennie może obniżyć ryzyko rozwoju niedokrwiennej choroby serca, ze względu na obecność w oleju rzepakowym nienasyconych kwasów tłuszczowych. Aby osiągnąć to przypuszczalnie korzystne działanie należy zastąpić olejem rzepakowym podobną ilość tłuszczów nasyconych w taki sposób, aby nie podwyższać całkowitego dziennego pobrania energii z diety” (23). Olej rzepakowy, zarówno rafinowany jak i tłoczony na zimno, zawiera kwasy ALA i LA, które pomagają w utrzymaniu jego prawidłowego poziomu we krwi.

Należy jednak zaznaczyć, że korzystny wpływ na profil lipidów wykazują również inne oleje roślinne a wyniki pokazujące korzystniejszy wpływ oleju rzepakowego są, w tym przypadku, mniej spójne niż w odniesieniu do diety bogatej w nasycone kwasy tłuszczowe. W kilku badaniach (24, 25, 26) wykazano, że olej rzepakowy obniżał w znacząco większym stopniu poziom cholesterolu całkowitego i frakcji LDL w porównaniu z oliwą z oliwek. Efektu takiego (brak istotnej różnicy) nie stwierdzono jednak w porównaniu do oleju słonecznikowego (17, 25, 26, 27). Nadal jest jeszcze zbyt mało randomizowanych badań w tym zakresie. Jak się wydaje utrzymanie korzystnego dla zdrowia profilu lipidów w surowicy krwi jest efektem zastępowania w diecie kwasów tłuszczowych nasyconych (z tłuszczów zwierzęcych) kwasami nienasyconymi (z olejów roślinnych). Taka była również konkluzja opinii Europejskiego Urzędu ds. Bezpieczeństwa Żywności (EFSA) z 2011 r. dotycząca oświadczenia zdrowotnego o związku pomiędzy spożywaniem oleju rzepakowego a utrzymaniem prawidłowego poziomu LDL i HDL cholesterolu (28). To korzystne działanie zdaniem EFSA wynika ze składu kwasów tłuszczowych w oleju rzepakowym, w tym obecności NNKT. Oświadczenia zdrowotne dotyczące korzystnego wpływu NNKT na profil lipidów zostały zaakceptowane już w 2006 r. (29, 30).

Z drugiej strony warto podkreślić, że kwasy tłuszczowe spożywamy wyłącznie jako składniki różnego rodzaju tłuszczów i nie możemy ich działania oddzielić zarówno od matrycy, w której są obecne, jak i od ich wzajemnego stosunku. Olej rzepakowy charakteryzuje się niską zawartością nasyconych kwasów tłuszczowych (przeciętnie do 7%) i stosunkowo wysoką zawartością jednonienasyconych kwasów tłuszczowych w zakresie od 51,0 do 70,0%, przy czym jest to głównie kwas oleinowy (18:1 n-9). Najważniejsza jest jednak zawartość NNKT i ich wzajemny stosunek. W oleju rzepakowym zawartość kwasu linolowego waha się w zakresie od 15,0 do 30,0% a kwasu α-linolenowego od 5,0 do 14,0% (31). Żaden inny olej roślinny nie posiada tak korzystnego stosunku LA do ALA ok. 2:1. Dodatkowo stosunkowo wysoka zawartość ALA, niespotykana praktycznie w żadnym innym oleju, z wyjątkiem lnianego, powoduje, że spożywany regularnie może mieć korzystny wpływ na zdrowie, szczególnie w prewencji chorób sercowo-naczyniowych.

Piśmiennictwo

EFSA, Scientific Opinion on Dietary Reference Values for fats, including saturated fatty acids, polyunsaturated fatty acids, monounsaturated fatty acids, trans fatty acids, and cholesterol, EFSA Journal 2010, 8, 3, 1461.
Normy żywienia dla populacji polskiej – nowelizacja. [red.] M. Jarosz. Wydawnictwo IŻŻ, Warszawa, 2012
Li Y., Hruby A., Berstein A. M., i wsp., Saturated Fats Compared With Unsaturated Fats and Sources of Carbohydrates in Relation to Risk of Coronary Heart Disease: A Prospective Cohort Study, J Am Coll Cardiol., 2015; 66, 14, 1538–1548.
Zong G., Li Y., Wanders A.J. i wsp., Intake of individual saturated fatty acids and risk of coronary heart disease in US men and women: two prospective longitudinal cohort studies, BMJ, dostęp z dnia 23.11.2016, doi: 10.1136/bmj.i5796
Kunachowicz H., Przygoda B., Nadolna I. i wsp.: Tabele składu i wartości odżywczej żywności, Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa, 2017
Gillingham LG, Gustafson JA, Han S-Y, et al.: High-oleic rapeseed (canola) and flaxseed oils modulate serum lipids and inflammatory biomarkers in hypercholesterolaemic subjects. Br J Nutr. 2011, 105, 417–427.
Gustafsson IB, Vessby B, Ohrvall M, et al.: A diet rich in monounsaturated rapeseed oil reduces the lipoprotein cholesterol concentration and increases the relative content of n-3 fatty acids in serum in hyperlipidemic subjects. Am J Clin Nutr. 1994, 59, 667–674.
Lichtenstein AH, Ausman LM, Carrasco W, et al.: Effects of canola, corn, and olive oils on fasting and postprandial plasma lipoproteins in humans as part of a national cholesterol education program step 2 diet. Arterioscler Thromb. 1993, 13, 1533–1542.
McDonald B, Gerrard J, Bruce V, et al. : Comparison of the effect of canola oil and sunflower oil on plasma lipids and lipoproteins and on in vivo thromboxane A2 and prostacyclin production in healthy young men. Am J Clin Nutr.1989, 50, 1382–1388.
Wardlaw G, Snook J.: Effect of diets high in butter, corn oil, or high-oleic acid sunflower oil on serum lipids and apolipoproteins in men. Am J Clin Nutr.1990, 51, 815–821.
Hodson L, Skeaff CM, Chisholm WA.: The effect of replacing dietary saturated fat with polyunsaturated or monounsaturated fat on plasma lipids in free-living young adults. Eur J Clin Nutr. 2001, 55, 908–915.
Matheson B, Walker K, Taylor D, et al.: Effect on serum lipids of monounsaturated oil and margarine in the diet of an Antarctic Expedition. Am J Clin Nutr.1996, 63, 933–938.
Noakes M, Clifton PM.: Oil blends containing partially hydrogenated or interesterified fats: differential effects on plasma lipids. Am J Clin Nutr. 1998, 68, 242–247.
Palomäki A, Pohjantähti-Maaroos H, Wallenius M, et al. : Effects of dietary coldpressed turnip rapeseed oil and butter on serum lipids, oxidized LDL and arterial elasticity in men with metabolic syndrome. Lipids Health Dis. 2010, 9, 137.
Södergren E, Gustafsson IB, Basu S, et al.: A diet containing rapeseed oil-based fats does not increase lipid peroxidation in humans when compared to a diet rich in saturated fatty acids. Eur J Clin Nutr. 2001, 55, 922–931.
Uusitupa M, Schwab U, Mäkimattila S, et al.: Effects of two high-fat diets with different fatty acid compositions on glucose and lipid metabolism in healthy young women. Am J Clin Nutr. 1994, 59, 1310–1316.
Valsta L, Jauhiainen M, Aro A, et al.: Effects of a monounsaturated rapeseed oil and a polyunsaturated sunflower oil diet on lipoprotein levels in humans. Arterioscler Thromb Vasc Biol. 1992, 12, 50–57.
Sundram K, Hayes KC, Siru OH.: Both dietary 18:2 and 16:0 may be required to improve the serum LDL/HDL cholesterol ratio in normocholesterolemic men. J Nutr Biochem. 1995, 6, 179–187.
Vega-López S, Ausman LM, Jalbert SM, et al.: Palm and partially hydrogenated soybean oils adversely alter lipoprotein profiles compared with soybean and canola oils in moderately hyperlipidemic subjects. Am J Clin Nutr. 2006, 84, 54–62.
Seppänen-Laakso T, Vanhanen H, Laakso I, et al.: Replacement of butter on bread by rapeseed oil and rapeseed oil-containing margarine: effects on plasma fatty acid composition and serum cholesterol. Br J Nutr. 1992, 68, 639–654.
Seppänen-Laakso T, Vanhanen H, Laakso I, et al.: Replacement of margarine on bread by rapeseed and olive oils: effects on plasma fatty acid composition and serum cholesterol. Ann Nutr Metab. 1993, 37, 161–174.
Lin L, Allemekinders H, Dansby A, et al.: Evidence of health benefits of canola oil. Nutrition Reviews, 2013, 71(6):370-85
Center for Food Safety and Applied Nutrition. Qualified Health Claims – Qualified Health Claims: Letter of Enforcement Discretion – Unsaturated Fatty Acids from Canola Oil and Reduced Risk of Coronary Heart Disease (Docket No. 2006Q-0091). 2006. Available at: https://wayback.archive-it.org/7993/20170111181611/http://www.fda.gov/Food/IngredientsPackagingLabeling/LabelingNutrition/ucm072958.htm,
Lichtenstein AH, Ausman LM, Carrasco W, et al.: Effects of canola, corn, and olive oils on fasting and postprandial plasma lipoproteins in humans as part of a national cholesterol education program step 2 diet. Arterioscler Thromb. 1993, 13, 1533–1542.
Nielsen NS, Pedersen A, Sandström B, et al.: Different effects of diets rich in olive oil, rapeseed oil and sunflower-seed oil on postprandial lipid and lipoprotein concentrations and on lipoprotein oxidation susceptibility. Br J Nutr. 2002, 87, 489–499.
Pedersen A, Baumstark MW, Marckmann P, et al.: An olive oil-rich diet results in higher concentrations of LDL cholesterol and a higher number of LDL subfraction particles than rapeseed oil and sunflower oil diets. J Lipid Res. 2000, 41, 1901–1911.
Nydahl M, Gustafsson IB, Ohrvall M, et al.: Similar serum lipoprotein cholesterol concentrations in healthy subjects on diets enriched with rapeseed and with sunflower oil. Eur J Clin Nutr. 1994, 48, 128–137.
Panel on Dietetic Products Nutrition and Allergies (NDA). Scientific Opinion on the substantiation of health claims related to rapeseed oil and maintenance of normal blood LDL-cholesterol concentrations (ID 580, 581, 1408) and maintenance of normal blood HDL-cholesterol concentrations (ID 1408) pursuant to Article 13 (1) of regulation (EC) No 1924/2006. EFSA Journal, 2011, 9(4):2068,
Panel on Dietetic Products Nutrition and Allergies (NDA). Scientific Opinion on the substantiation of health claim related to linoleic acid and maintenance of normal blood cholesterol concentration (ID 489) pursuant to Article 13(1) of Regulation (EC) No 1924/2006. EFSA Journal, 2009, 7(9):1276, 12 pp
Panel on Dietetic Products Nutrition and Allergies (NDA). Scientific Opinion on the substantiation of health claim related to alpha-linolenic acid and maintenance of normal blood cholesterol concentration (ID 493) and maintenance of normal blood pressure (ID 625) pursuant to Article 13(1) of Regulation (EC) No 1924/2006. EFSA Journal, 2009, 7(9):1252, 17 pp
FAO/WHO: Codex Standard for named vegetable oils. Codex Alimentarius. International Food Standards 210-1999. Rome, 2015